Herbestemmen van kerken
Kerken in beweging
Vanaf het najaar 2025 moet elke Vlaamse gemeente beschikken over een actueel en goedgekeurd kerkenbeleidsplan. Hierin wordt voor elke kerk op het grondgebied een duidelijke toekomstvisie vastgelegd. Veel kerkfabrieken weten intussen welke richting ze uitgaan: sommige kerken blijven volledig in gebruik voor de eredienst, andere krijgen een nevenbestemming of worden volledig herbestemd voor een andere functie.
Dit zijn ingrijpende veranderingen, die niet alleen het gebouw en het aanwezige erfgoed raken, maar ook de mensen die jarenlang zorg hebben gedragen voor het patrimonium. Een goede voorbereiding en blijvende aandacht voor onderhoud in elke fase zijn essentieel. Een functiewijziging vraagt om een doordachte aanpak, met respect voor de erfgoedwaarde van het gebouw én het historische interieur. Daarbij is preventief en planmatig onderhoud onmisbaar.
Wat verandert er?
Wanneer de kerk in gebruik blijft voor de eredienst
Ook in dit scenario kunnen er verschuivingen plaatsvinden, bijvoorbeeld wanneer waardevol roerend erfgoed wordt overgedragen van sluitende kerken. Dit vraagt om een aanvulling van de inventaris, aangepaste bewaring en extra aandacht voor regelmatig onderhoud. Laat de kerk en het interieur periodiek inspecteren door Monumentenwacht om schade te voorkomen.Wanneer de kerk een nevenbestemming krijgt
Bij multifunctioneel of gedeeld gebruik – zoals eredienst gecombineerd met concerten, tentoonstellingen of buurtwerking – ontstaan nieuwe noden en risico’s. Extra gebruik vraagt om extra zorg: zowel voor het gebouw als voor het interieur en de aanwezige objecten is een onderhoudsplan nodig. Monumentenwacht biedt ondersteuning voor het opstellen van een onderhoudsdraaiboek op maat.Wanneer de kerk volledig wordt herbestemd
Wordt een kerk onttrokken aan de eredienst, dan krijgt ze een nieuwe functie: cultureel, sociaal, toeristisch of commercieel. Ook dan blijft onderhoud cruciaal. Leegstand of intensief gebruik zonder aangepast onderhoud kan leiden tot versnelde aftakeling. Regelmatige inspecties en preventief onderhoud zijn noodzakelijk om het erfgoed in goede staat te houden, zeker ook in de overgangsperiode tussen laatste gebruik voor de eredienst en nieuwe invulling.
Belangrijke aandachtspunten
Voor het gebouw:
Respecteer de erfgoedwaarde
Houd rekening met de historische structuur, de waarde van het gebouw en het interieur en het beschermingsstatuut. Zorg dat alle betrokkenen goed geïnformeerd zijn over de waardevolle erfgoedelementen.Laat periodiek inspecties uitvoeren
Schakel Monumentenwacht in voor bouwkundige en interieurinspecties. Zo worden problemen tijdig opgespoord en kan schade worden voorkomen. Betrek omstaanders die een oogje in het zeil houden en zorg voor een aanspreekpunt om problemen te melden - vooral in periodes dat de kerk niet gebruikt wordt of leeg staat. Denk vooruit: hoe blijft het onderhoud in elke fase van het traject gewaarborgd?Gebruik aangepaste technieken en materialen
Pas nieuwe technieken zoals verwarming, isolatie en sanitair toe met respect voor het gebouw en het interieur. Kies voor materialen en methodes die het onderhoud eenvoudig en duurzaam houden.Beoordeel de draagkracht bij nieuwe functies
Onderzoek of het gebouw en de te bewaren erfgoedelementen geschikt zijn voor de beoogde nieuwe functie. Niet elke kerk is bijvoorbeeld geschikt als depotkerk, door mogelijke vochtbelasting of andere risico’s. Maak gebruik van de expertise en adviezen van Monumentenwacht om een weloverwogen keuze te maken.Zorg voor onderhoudstoegankelijkheid
Denk bij elke aanpassing aan de bereikbaarheid voor toekomstig onderhoud. Ook met een nieuwe functie blijven deze gebouwen complex in onderhoud. Denk bijvoorbeeld aan goede toegankelijkheid van daken en goten.Monitor het binnenklimaat
Intensief gebruik of nieuwe klimaatinstallaties hebben een grote impact op het binnenklimaat. Start met klimaatmonitoring om de behoudsrisico’s voor het waardevolle interieur in te schatten, op te volgen en de waardevolle elementen preventief te beschermen. Koppel dit aan periodieke interieurinspecties om problemen zoals schimmel, barsten of condens snel op te merken en aan te pakken.
Voor het roerend patrimonium:
Maak een actuele inventaris en start een waarderingstraject
Breng alle aanwezige vaste interieurafwerking en roerende objecten in kaart. Dit vormt de basis voor verdere keuzes en voor de opvolging van de toestand. Door te selecteren en te waarderen, kan de collectie doelgerichter en efficiënter worden onderhouden. Hiervoor zijn de erfgoedcel en PARCUM de ideale partners. Kijk op de kaartmatrix bij wie je terecht kan.Volg de wettelijke procedures bij herbestemmen van collecties
Voor erfoedelementen, cultuurgoederen en topstukken gelden wettelijke restricties, onder andere vastgelegd in het Onroerenderfgoeddecreet en het Topstukkendecreet. Werk samen met bevoegde instanties en volg de geldende regelgeving bij elke herlocatie. Zorg bij tijdelijke sluiting voor een veilige, stabiele en geschikte opslag en voor een correcte opvolging van het onderhoud.Zorg voor een veilige en onderhoudsvriendelijke opstelling
Bij multifunctioneel gebruik is het essentieel dat de aanwezige objecten veilig, stabiel en onderhoudsvriendelijk worden opgesteld en bewaard. Denk aan een doordachte opstelling, voldoende afscherming en aangepaste looproutes om stoot- en gebruiksschade te vermijden.Behoud kennis en tradities
Kennis en betrokkenheid bij liturgisch erfgoed gaan snel verloren. Het is belangrijk deze kennis te documenteren en te integreren in het beheer, zodat het erfgoed op een respectvolle en geïnformeerde manier wordt behandeld bij herbestemming.
Of een kerk nu behouden blijft voor de eredienst, tijdelijk leegstaat of een nieuwe invulling krijgt: regelmatige controle & zorgvuldig en regelmatig onderhoud zijn onmisbaar. Het voorkomt schade, verhoogt de gebruiksveiligheid en maakt het gebouw klaar voor de toekomst. Onderhoud is geen sluitstuk, maar een essentieel onderdeel van elk herbestemmingstraject.
Wat doet Monumentenwacht?
Een kerk herbestemmen is meer dan het kiezen van een nieuwe functie. Een gebouw in transitie vraagt om een doordachte voorbereiding, blijvende zorg en respect voor het erfgoed. Van de eerste plannen tot ver na de herbestemming blijft onderhoud essentieel. Vooral tijdens jaren van leegstand of tijdelijk gebruik moet verval actief worden voorkomen.
Monumentenwacht ondersteunt kerkfabrieken, lokale besturen en andere beheerders met advies over behoud en onderhoud bij elke stap in het proces: van de voorbereiding op een tijdelijke sluiting tot het uitvoeren van onderhoud tijdens een periode van leegstand. Ook wanneer een kerk een nieuwe bestemming krijgt, blijft het essentieel om te blijven inzetten op preventie en onderhoud. Precies in die beweging - tussen verleden en toekomst - maakt preventief onderhoud het verschil. En net daar ligt de kracht van Monumentenwacht.
Wat doet Monumentenwacht?
Inspectie en rapportering
We brengen de bouwfysische toestand van het gebouw in kaart, signaleren risico’s voor de structuur, het interieur en het roerend erfgoed en formuleren de bevindingen samen met adviezen in een rapport voor de eigenaar/beheerder.Advies
De adviezen focussen op het onderhoud van gebouw, interieur en aanwezige kunstwerken, afgestemd op de transitieperiode en de toekomstige functie. Samen met eigenaars of beheerders stellen we een onderhoudsdraaiboek op dat past bij de nieuwe situatie.Monitoring
We helpen bij het opzetten van klimaatopvolging (temperatuur, luchtvochtigheid), scheurmetingen, insectenmonitoring om schade en risico’s aan het gebouw en historische interieur bij veranderend gebruik in kaart te brengen. Dit koppelen we aan periodieke inspecties.Workshops & opleidingen
We ondersteunen bij het onderhoud van het interieur met praktijkgerichte workshops en opleidingen.
Wat doet Monumentenwacht niet?
Monumentenwacht begeleidt geen trajecten rond herbestemmingskeuze. Voor ondersteuning bij het zoeken naar een nieuwe functie kan je terecht bij het Platform Toekomst Parochiekerken.
Monumentenwacht voert geen inventarisaties of waarderingstrajecten uit van roerend erfgoed. Hiervoor zijn de erfgoedcellen en PARCUM de juiste partners.
Een nieuwe toekomst begint bij zorg voor het verleden
Een herbestemde kerk kan opnieuw een betekenisvolle plek worden in de gemeenschap — mits het gebouw met zorg en inzicht wordt beheerd. Monumentenwacht helpt om dat erfgoed veilig, duurzaam en met respect de toekomst in te leiden.
